Δικαιοδοσία και νομολογία του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης

Το Καταστατικό Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης (ΔΔΧ) αποτελεί Παράρτημα του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών (ΗΕ) και συνεπώς όλα τα κράτη μέλη των ΗΕ είναι, αυτοδικαίως, μέλη του Καταστατικού του ΔΔΧ (άρθρα 92 - 95 του Χάρτη των ΗΕ). Όμως, από δικονομική άποψη, το ΔΔΧ δεν δεσμεύει τα κράτη ως προς το μηχανισμό επίλυσης διαφορών, ο οποίος βασίζεται στην εκδήλωση της βούλησης των κρατών. Γι’ αυτό, υπάρχουν τέσσερις τρόποι με τους οποίους το ΔΔΧ μπορεί να αποκτήσει δικαιοδοσία.

Ο πρώτος τρόπος είναι μέσω κατάθεσης δήλωσης αποδοχής της δικαιοδοσίας του ΔΔΧ από τα κράτη για μελλοντικές προσφυγές, συμφώνως προς το άρθρο 36.2 του Καταστατικού του ΔΔΧ. Η Ελλάδα και η Κύπρος έχουν προβεί σε σχετική δήλωση, υπό τον όρο της αμοιβαιότητας, ενώ η Τουρκία και η Λιβύη δεν έχουν κάνει σχετική δήλωση.

Ο δεύτερος τρόπος είναι με την υπογραφή συνυποσχετικού από τα διάδικα κράτη, με το οποίο απονέμεται δικαιοδοσία στο ΔΔΧ για μία ή περισσότερες διαφορές που δηλώνονται σε αυτό (π.χ. Υπόθεση της Συνοριακής διαφοράς μεταξύ Μπουρκίνα Φάσο και Νίγηρα (2010)).

Ο τρίτος τρόπος είναι η ύπαρξη δικαιοδοτικής ρήτρας σε μια σύμβαση, στην οποία τα διάδικα κράτη είναι συμβαλλόμενα μέρη. Με τη δικαιοδοτική ρήτρα απονέμεται δικαιοδοσία στο ΔΔΧ για διαφορές που θα σχετίζονται με την ερμηνεία και την εκτέλεση της εν λόγω σύμβασης (π.χ. Υπόθεση της Εφαρμογής της Συμβάσεως Γενοκτονίας (2007) μεταξύ Βοσνίας και Γιουγκοσλαβίας).

Τέταρτος τρόπος είναι η κατά παρέκταση αρμοδιότητα (forum prorogatum), δηλαδή, η άτυπη αποδοχή της δικαιοδοσίας του ΔΔΧ, η οποία εκδηλώνεται με τη συμπεριφορά του εγκαλούμενου κράτους (π.χ. μέσω παρουσίασης μέσων άμυνας, χωρίς προηγούμενη ένσταση αναρμοδιότητας). Δηλαδή, ένα κράτος μπορεί να εισάγει μια διαφορά με μονομερή αίτηση στο ΔΔΧ, χωρίς να υπάρχει αποδοχή της δικαιοδοσίας του ΔΔΧ από το εγκαλούμενο κράτος, και εφόσον το εγκαλούμενο κράτος αντιδράσει κατά τρόπο που υποδηλώνει τη συναίνεσή του, τότε το ΔΔΧ αποκτά αρμοδιότητα για την επίλυση της εν λόγω διαφοράς. Αυτή η τελευταία περίπτωση έχει εφαρμοστεί στην υπόθεση του Στενού της Κέρκυρας (Ηνωμένο Βασίλειο εναντίον Αλβανίας), όπου η συμπεριφορά της Αλβανίας θεωρήθηκε ως σιωπηρή συναίνεση της δικαιοδοσίας του ΔΔΧ. Το αντίστροφο συνέβη στην Υπόθεση της Υφαλοκρηπίδας του Αιγαίου (1978), όπου η Τουρκία ενώ υπέβαλε υπομνήματα, διευκρίνισε ότι αυτά δεν μπορούσαν να θεμελιώσουν κατά παρέκταση αρμοδιότητα του ΔΔΧ.

Εναλλακτικώς, ένα κράτος μέλος των ΗΕ μπορεί να ζητήσει γνωμοδότηση του ΔΔΧ, μέσω αιτήματος προς τη Γενική Συνέλευση ή το Συμβούλιο Ασφαλείας των ΗΕ, συμφώνως προς το άρθρο 96 του Χάρτη των ΗΕ και τα άρθρα 65 - 68 του Καταστατικού του ΔΔΧ. Αυτή την οδό επέλεξε το κράτος του Μαυρικίου για γνωμοδότηση από το ΔΔΧ, σε σχέση με την αποικιακή απόσχιση του Αρχιπελάγους στου Τσάγκος από τον Μαυρίκιο, το 1965.

Υπάρχει, επίσης, το άρθρο 36 του Χάρτη των ΗΕ που παρέχει στο Συμβούλιο Ασφαλείας τη δυνατότητα να συστήσει στα μέρη μιας διαφοράς μεθόδους επίλυσης, λαμβάνοντας υπόψη ότι «οι νομικές διαφορές πρέπει κατά κανόνα να φέρονται ενώπιον του ΔΔΧ». Εν τούτοις, το Συμβούλιο Ασφαλείας μόνο μία φορά συνέστησε σε κράτη μέρη μιας διαφοράς να παραπέμψουν τη διαφορά τους στο ΔΔΧ, στην Υπόθεση του Στενού της Κέρκυρας.

Σημειώνεται ότι οι αποφάσεις του ΔΔΧ είναι δεσμευτικές για τα διάδικα κράτη και μόνο γι’ αυτά. Είναι, επίσης, αμετάκλητες. Το άρθρο 94 του Χάρτη των ΗΕ αναφέρει ότι κάθε μέλος των ΗΕ έχει υποχρέωση να συμμορφώνεται με τις αποφάσεις του ΔΔΧ και προβλέπει πως αν ένα διάδικο κράτος δεν ανταποκρίνεται στις υποχρεώσεις που απορρέουν από μια απόφαση του ΔΔΧ, τότε το άλλο διάδικο κράτος μπορεί να προσφύγει στο Συμβούλιο Ασφαλείας, το οποίο μπορεί είτε να προβεί σε συστάσεις είτε να αποφασίσει τη λήψη μέτρων για την εκτέλεση της απόφασης. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι είναι ελάχιστες οι περιπτώσεις όπου διάδικα κράτη δεν συμμορφώθηκαν με απόφαση του ΔΔΧ (π.χ. η Αλβανία στην Υπόθεση του Στενού της Κέρκυρας, το Ιράν στην Υπόθεση του διπλωματικού και προξενικού προσωπικού των ΗΠΑ στην Τεχεράνη, οι ΗΠΑ στην Υπόθεση των στρατιωτικών και παραστρατιωτικών δραστηριοτήτων στη Νικαράγουα).